Việc tăng cường vai trò của MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội trong QTĐP có ý nghĩa rất quan trọng. Đổi mới phương thức hoạt động của CQĐP, nhất là đổi mới cơ chế vận hành của các cơ quan hành chính nhà nước (HCNN) đang đặt ra những yêu cầu mới đối với việc thực hiện chức năng của MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội ở địa phương.

Nhận thức chung về vai trò của Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể nhân dân và các tổ chức xã hội trong quản trị địa phương

Từ phương diện kết cấu chủ thể quản trị, có thể cho rằng, QTĐP được cấu thành bởi ba thành tố chủ yếu: Một là, hệ thống chính quyền lấy đội ngũ cán bộ, công chức làm đại diện và lấy các cơ quan nhà nước ở địa phương làm cơ sở; Hai là, hệ thống thị trường (doanh nghiệp) lấy đội ngũ doanh nhân làm đại diện và lấy tổ chức doanh nghiệp làm cơ sở; Ba là, hệ thống xã hội lấy công dân làm đại diện và lấy tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp làm cơ sở.

Trong QTĐP ở Việt Nam hiện nay, MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp là một trong những chủ thể của QTĐP. Trong QTĐP, vai trò của MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội được thể hiện ở các phương diện chủ yếu: Thứ nhất, phát triển chính sách công, có nghĩa là, thông qua các hoạt động như nêu sáng kiến chính sách, thảo luận chính sách, tranh luận chính sách, tư vấn chính sách, giám định và phản biện chính sách, các tổ chức này tham gia vào quá trình hoạch định chính sách của CQĐP, đồng thời kiến nghị, góp ý để CQĐP điều chỉnh, đổi mới chính sách ở địa phương; Thứ hai, giám sát hoạt động của tổ chức Đảng, các cơ quan nhà nước cũng như đội ngũ cán bộ, công chức ở địa phương; Thứ ba, giám sát hoạt động của doanh nghiệp, nhất là giám sát việc thực hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp; Thứ tư, tham gia cung ứng dịch vụ công và phối hợp với chính quyền trong việc giải quyết các vấn đề xã hội; Thứ năm, mở rộng sự tham gia của công dân. Thứ sáu, bồi dưỡng và giáo dục tinh thần, trách nhiệm công dân.

Đổi mới nội dung, phương thức hoạt động của chính quyền địa phương và yêu cầu đặt ra đối với MTTQ, các đoàn thể nhân dân trong QTĐP hiện nay

Trong quá trình đổi mới, với mục tiêu xây dựng một nền hành chính dân chủ, pháp quyền, trách nhiệm, hiệu quả, liêm chính, kiến tạo phát triển và phục vụ. Từ chủ trương của Đảng và chính sách của Nhà nước có thể thấy nội dung chủ yếu về đổi mới phương thức hoạt động của CQĐP gồm những phương diện chủ yếu sau: Một là, tăng cường công khai và minh bạch thông tin nhằm đảm bảo “quyền được biết” của công dân; Hai là, tăng cường sự tham gia của công dân và xã hội vào quá trình hoạch định chính sách với nội dung chủ yếu là “bảo đảm để nhân dân tham gia ở tất cả các khâu của quá trình đưa ra những quyết định liên quan đến lợi ích, cuộc sống của nhân dân, từ nêu sáng kiến, tham gia thảo luận, tranh luận đến giám sát quá trình thực hiện”; Ba là, tăng cường hoạt động đối thoại giữa chính quyền với nhân dân với yêu cầu là: “Các cấp ủy đảng và chính quyền phải thường xuyên đối thoại, lắng nghe, học hỏi, tiếp thu ý kiến, giải quyết các khó khăn, vướng mắc và yêu cầu chính đáng của nhân dân; tin dân, tôn trọng, lắng nghe những ý kiến khác”. Bốn là, tăng cường sự tham gia đánh giá của nhân dân và xã hội đối với hiệu quả hoạt động và chất lượng phục vụ của các cơ quan HCNN ở địa phương. Năm là, hoàn thiện cơ chế trách nhiệm và tăng cường giám sát việc thực hiện trách nhiệm. Văn kiện Đại hội XII của Đảng còn nhấn mạnh việc “quy định trách nhiệm và cơ chế giải trình của các cơ quan nhà nước” cũng như tăng cường công tác tranh tra, kiểm tra trong bộ máy hành chính Nhà nước và hoạt động kiểm tra, giám sát của Đảng, giám sát của các cơ quan dân cử, cơ quan tư pháp, MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội, truyền thông đại chúng và nhân dân đối với hoạt động của cơ quan HCNN và đội ngũ cán bộ, công chức. Sáu là, tăng cường sự hợp tác giữa chính quyền với xã hội và doanh nghiệp trong quản lý xã hội và cung ứng dịch vụ công. Những nội dung về đổi mới phương thức hoạt động của CQĐP như đã nêu trên đặt ra yêu cầu mới đối với việc nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội trong QTĐP hiện nay.

Phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể nhân dân và các tổ chức xã hội trong QTĐP hiện nay

Trong công cuộc đổi mới, dưới sự tác động của nhiều nhân tố, các tổ chức xã hội ở nước ta phát triển rất mạnh mẽ. Đến năm 2015, ngoài MTTQ và 5 ĐTND, cả nước có 52.580 hội (498 hội hoạt động phạm vi cả nước và 52.082 hội hoạt động phạm vi địa phương), trong đó có 8.792 hội có tính chất đặc thù (28 hội hoạt động phạm vi cả nước và 8.764 hội hoạt động phạm vi địa phương). Sự phát triển của các tổ chức xã hội tạo cơ sở để thúc đẩy việc chuyển đổi mô hình QTĐP, tạo điều kiện để các tổ chức xã hội tham gia có hiệu quả hơn vào quá trình QTĐP. Thực tiễn cho thấy, trong thời gian qua, MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội đã tham gia tích cực vào QTĐP. MTTQ và các ĐTND tích cực vận động nhân dân tham gia xây dựng và thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở, phát huy quyền làm chủ trực tiếp trong các công việc ở địa phương, đồng thời góp ý kiến xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền, chú trọng đổi mới phương thức hoạt động, hướng mạnh về cơ sở. Tuy nhiên, bên cạnh đó, hoạt động của MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội vẫn còn nhiều khó khăn, hạn chế. Sự tham gia của các tổ chức này vào QTĐP với các nội dung như phát triển chính sách (như nêu sáng kiến chính sách, tư vấn chính sách, phản biện chính sách), đánh giá chất lượng và hiệu quả hoạt động của các cơ quan HCNN, giám sát và tham gia cung ứng dịch vụ công... vẫn còn nhiều hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu và đòi hỏi của thực tiễn. Trước yêu cầu và nhiệm vụ tiếp tục đổi mới phương thức hoạt động của CQĐP và thúc đẩy chuyển đổi mô hình QTĐP hiện nay, đòi hỏi cần phát huy tốt hơn vai trò MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội trong QTĐP, cần quan tâm đến một số phương diện sau:

Thứ nhất, tăng cường xây dựng năng lực của các tổ chức nghiên cứu, tư vấn chính sách của MTTQ và các ĐTND cũng như nâng cao năng lực tư vấn và giám định chính sách của các tổ chức xã hội nghề nghiệp. Trong lĩnh vực chính sách công, vai trò và chức năng của tổ chức nghiên cứu, tư vấn chính sách thể hiện ở một số phương diện như: 1) Nghiên cứu và đề xuất chủ trương chính sách mới; 2) Phân tích vấn đề chính sách và tư vấn phương án chính sách; 3) phản biện đối với ý tưởng chính sách và phương án chính sách; 4) Đánh giá hiệu quả thực hiện chính sách; 5) Xây dựng mạng lưới chính sách, để góp phần nâng cao chất lượng tham gia xây dựng chính sách, nhất là hoạt động phản biện xã hội của các tổ chức này, MTTQ, các ĐTND cũng như chính quyền các cấp cần quan tâm hơn nữa đến việc xây dựng năng lực cho các tổ chức nghiên cứu; hoàn thiện cơ chế để các tổ chức nghiên cứu tham gia có hiệu quả hơn vào hoạt động tư vấn, giám định và phản biện chính sách.

Thứ hai, kịp thời phản ánh đối với chính quyền các cấp về những vấn đề bức xúc, những nhu cầu, nguyện vọng hợp pháp, chính đáng của nhân dân, qua đó góp phần nâng cao năng lực đáp ứng của CQĐP; coi trọng hơn nữa hoạt động nêu sáng kiến chính sách cũng như có hình thức phù hợp, khả thi để nhân dân thực hiện quyền nêu sáng kiến chính sách. Để tăng cường sự đối thoại, kết nối và tương tác giữa chính quyền với MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội, ngoài việc đề cao trách nhiệm, tính chủ động của MTTQ, các ĐTND ở địa phương, còn đòi hỏi người đứng đầu cấp ủy, chính quyền thực hiện tốt trách nhiệm của mình theo tinh thần Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 (khóa XII), đó là: “... phải thực hiện nghiêm túc việc tiếp dân định kỳ hoặc đột xuất để tiếp nhận thông tin, lắng nghe, đối thoại trực tiếp và xử lý những phản ánh, kiến nghị của nhân dân, nhất là những biểu hiện suy thoái, "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" trong cán bộ, đảng viên”. Bảo đảm để người dân ở địa phương và cơ sở thực hiện thảo luận, tranh luận đối với những chính sách, dự án lớn, quan trọng của chính quyền địa phương và cơ sở.

Thứ ba, thực hiện tốt chức năng phản biện xã hội. Phản biện xã hội của MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội có vai trò quan trọng trong việc nâng cao chất lượng chính sách, dự án do CQĐP xây dựng, góp phần làm cho chính sách, dự án công thể hiện và duy trì tốt lợi ích công. Thực hiện tốt công khai thông tin và phản biện xã hội trong quá trình xây dựng và ban hành chính sách góp phần ngăn ngừa hiện tượng “lợi ích đặc thù”, “lợi ích nhóm”. Để MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội thực hiện tốt chức năng phản biện xã hội cần quan tâm đến một số vấn đề sau: 1) Các cơ quan công quyền với tư cách chủ thể nhận sự phản biện phải thật sự mong muốn sự phản biện của MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội và báo chí; 2) Đảm bảo tính công khai, minh bạch của quá trình xây dựng chính sách cũng như công khai, minh bạch của quá trình phản biện; 3) Quy định rõ quyền và trách nhiệm của chủ thể và khách thể phản biện trong quá trình phản biện, cũng như quy định rõ trình tự, hình thức phản biện; 4) Với tư cách chủ thể phản biện, MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội phải có đủ năng lực, trình độ và tinh thần dũng cảm, táo bạo trong phản biện.

Thứ tư, thực hiện tốt chức năng giám sát. Để các cơ quan HCNN và đội ngũ cán bộ công chức ở địa phương thực hiện tốt trách nhiệm công vụ của mình, đòi hỏi cần tăng cường sự giám sát của cơ quan dân cử, của cấp trên, của cơ quan tư pháp cũng như sự giám sát của tổ chức Đảng, MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội và báo chí đối với cơ quan HCNN. Thời gian tới, MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội và báo chí cần phát huy tốt hơn chức năng và vai trò giám sát của mình; xây dựng và thực hiện cơ chế bảo vệ, khuyến khích người dân phản ảnh, tố giác và tích cực đấu tranh phòng, chống suy thoái, "tự diễn biến", "tự chuyển hóa”. MTTQ, các ĐTND cần phát huy vai trò tích cực trong tham gia kiểm soát quyền lực, giám sát để quản lý xã hội công khai, minh bạch. MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội và báo chí phải là nơi để người dân có thể phản ánh, tố giác tội phạm tham nhũng, tố giác những người có biểu hiện suy thoái, tiêu cực, nhũng nhiễu nhân dân. Để thực hiện tốt chức năng giám sát, MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội và báo chí trước tiên cần đề cao trách nhiệm của mình, tích cực và dũng cảm trong hoạt động giám sát. Các cơ quan nhà nước ở địa phương cần tự nguyện đặt mình dưới sự giám sát của xã hội, thực hiện tốt công khai và minh bạch thông tin; đồng thời, coi trọng việc tiếp nhận và xử lý các ý kiến, kiến nghị của MTTQ, các ĐTND, tổ chức xã hội và báo chí từ hoạt động giám sát, chỉ đạo các cơ quan có liên quan kịp thời xem xét, giải quyết và phản hồi các ý kiến, kiến nghị của MTTQ, các ĐTND và báo chí. Bên cạnh việc giám sát đối với các cơ quan nhà nước ở địa phương và hoạt động của đội ngũ cán bộ, công chức, MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội cần thực hiện tốt vai trò giám sát đối với hoạt động của doanh nghiệp, nhất là giám sát việc thực hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp.

Thứ năm, thực hiện hợp tác quản trị giữa chính quyền và MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội. Như đã đề cập ở trên, tính hiệu quả của QTĐP được thực hiện dựa trên cơ sở mối quan hệ phối hợp và tương tác có hiệu quả giữa ba khu vực: chính quyền, doanh nghiệp và xã hội. Quan hệ phối hợp và đối tác giữa ba thành tố này có mục đích tối đa hóa việc huy động và sử dụng nguồn lực của toàn xã hội, từ đó bảo đảm việc nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân và tăng cường lợi ích công. Để tăng cường hợp tác quản trị, vấn đề quan trọng đầu tiên, đó là xác định rõ và thực hiện đúng vị trí, vai trò, chức năng và mối quan hệ giữa chính quyền, doanh nghiệp và xã hội phù hợp với kinh tế thị trường. Từ nhận thức này, cần chuyển đổi chức năng của CQĐP theo hướng CQĐP chỉ thực hiện những chức năng quan trọng mà xã hội và thị trường (doanh nghiệp) không thể thực hiện, không muốn thực hiện; “thực hiện xã hội hoá tối đa các dịch vụ công, tạo điều kiện thuận lợi để các nhà đầu tư thuộc mọi thành phần kinh tế tham gia cung cấp hàng hoá, dịch vụ công theo cơ chế thị trường”5; tăng cường hợp tác công - tư, phát huy đầy đủ sự tham gia của MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội trong việc giải quyết các vấn đề xã hội cũng như tham gia cung ứng dịch vụ công. Các vấn đề xã hội ngày nay đều rất phức tạp, trong việc giải quyết các vấn đề xã hội, tuy CQĐP giữ vai trò rất quan trọng; nhưng nếu chỉ dựa vào vai trò và sức mạnh của chính quyền thì rất khó giải quyết một cách có hiệu quả. Trước các vấn đề như đói nghèo, ô nhiễm môi trường, vệ sinh và an toàn thực phẩm, trật tự và an toàn xã hội, biến đổi khí hậu, tham nhũng... , đòi hỏi MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội cần hợp tác với chính quyền cũng như đề cao năng lực tự chủ của mình để tham gia giải quyết các vấn đề nói trên. Đặc biệt, MTTQ, các ĐTND và các tổ chức xã hội ở địa phương cần quan tâm hơn đến việc chăm lo, bảo vệ quyền và lợi ích của các nhóm yếu thế nhằm hướng tới mục tiêu công bằng xã hội của QTĐP. Chủ trương “đẩy mạnh xã hội hóa, tách cung ứng dịch vụ công và quản lý sản xuất kinh doanh ra khỏi chức năng quản lý nhà nước nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của các cơ quan quản lý nhà nước, khắc phục tình trạng quan liêu, cửa quyền, sách nhiễu, tiêu cực của cán bộ, công chức” theo tinh thần Đại hội XII của Đảng và Nghị quyết Trung ương 4 khóa XII sẽ tạo ra điều kiện thuận lợi hơn để phát huy vai trò của MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội và doanh nghiệp vào hoạt động cung ứng dịch vụ công.

Thứ sáu, tham gia đánh giá hiệu quả hoạt động và chất lượng phục vụ của các cơ quan HCNN. Xây dựng một nền hành chính phục vụ, trong đó sự hài lòng của công dân là tiêu chí quan trọng nhất để đánh giá chất lượng và hiệu quả hoạt động. Để có thể biết được sự phục vụ của các cơ quan HCNN có làm hài lòng công dân hay không, đòi hỏi phải coi trọng việc đánh giá đối với chất lượng phục vụ của các cơ quan HCNN. Thời gian qua, MTTQ, các ĐTND và một số tổ chức xã hội đã độc lập hoặc phối hợp để tiến hành đánh giá đối với hiệu quả hoạt động và chất lượng phục vụ của các cơ quan HCNN. Hoạt động này đã có tác dụng quan trọng, góp phần cải thiện hiệu quả và chất lượng phục vụ của các cơ quan HCNN ở địa phương. Trong thời gian tới, MTTQ, các ĐTND, các tổ chức xã hội cần coi trọng hơn hoạt động này. Cụ thể, từ mục tiêu của QTĐP cần thiết kế nên các chỉ tiêu đánh giá toàn diện và cụ thể. Theo đó, tiêu chí đánh giá quản trị địa phương bao gồm: các tiêu chí về dịch vụ công, về bảo vệ và thực hiện quyền con người, quyền công dân, về sự tham gia của công dân, về mức độ công khai và minh bạch trong hoạt động của chính quyền, về trách nhiệm công vụ, về tuân thủ và chấp hành pháp luật trong thực thi công vụ, về thực trạng niềm tin của người dân đối với các cơ quan công quyền, về công bằng xã hội, về hiệu quả hành chính và liêm chính. Hoạt động đánh giá quản trị cần có sự phối hợp của nhiều cơ quan khác nhau, trong đó xác định tổ chức chịu trách nhiệm chính và cần được bố trí nguồn lực đủ mức. Đặc biệt, các cơ quan công quyền ở địa phương cần tạo điều kiện để các tổ chức bên ngoài tham gia đánh giá cũng như coi trọng việc sử dụng kết quả đánh giá quản trị để điều chỉnh và đổi mới hoạt động của mình.

Nguyễn Trọng Bình*

Nguyễn Thị Ngọc Anh **

Tiến sĩ, Thạc sĩ, Học viện Chính trị khu vực IV.

Tài liệu tham khảo:

1.       Nguyễn Trọng Bình: Phát huy vai trò của tổ chức nghiên cứu, tư vấn chính sách trong lĩnh vực chính sách công, Tạp chí Lý luận chính trị, số 4/2016.

2.       Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2016.

3.       Đảng Cộng sản Việt Nam: Nghị quyết Hội nghị lần thứ 4 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII, 2016.

4.       Đảng Cộng sản Việt Nam: Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011).

5.       Nguyễn Thị Tố Uyên: Vai trò của các tổ chức xã hội và thực trạng quy định pháp luật về tổ chức xã hội ở Việt Nam, Tạp chí Lý luận chính trị điện tử, ngày 17/10/2016.