Thường trực Ban Bí thư Võ Văn Thưởng và Trưởng Ban Nội chính Trung ương Phan Đình Trạc trao giải đặc biệt cho nhóm tác giả đoạt giải đặc biệt Giải báo chí toàn quốc “Báo chí với công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực” lần thứ ba, năm 2020 - 2021. Ảnh: Minh Đức/TTXVN

Nhiều vụ việc về tham nhũng tưởng như bị chìm vào quên lãng, nhưng đã được đưa ra ánh sáng, xử lý đúng người, đúng tội. Một trong những nguyên nhân cơ bản dẫn đến thành công bước đầu trong công cuộc đấu tranh này là Đảng, Nhà nước ta đã khơi nguồn, phát huy sức mạnh tổng hợp của các lực lượng, trong đó có sự đóng góp không nhỏ của đội ngũ những người làm báo và các cơ quan báo chí.

Báo chí đã thể hiện rõ vai trò xung kích, đi đầu, bảo vệ quyền lợi của nhân dân; là tai mắt của Đảng, là cầu nối giữa Đảng với nhân dân trong cuộc đấu tranh chống tham nhũng, tiêu cực hiện nay. Không chỉ phát hiện, đưa ra ánh sáng những vụ việc tham nhũng, tiêu cực, báo chí còn góp phần khôi phục niềm tin trong các tầng lớp nhân dân, tạo động lực mới để đất nước đạt được những thành tựu quan trọng, toàn diện trên nhiều lĩnh vực, giúp dư luận thấy rõ trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng hiện nay không có vùng cấm, không có ngoại lệ.

Chùm bài "Bảo vệ nhà báo trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực" đưa ra đánh giá chung về việc báo chí tham gia vào công tác phòng, chống tham nhũng; chia sẻ những khó khăn, vất vả, thậm chí hiểm nguy của những nhà báo trong việc phát hiện, phanh phui các vụ việc tham nhũng, tiêu cực; từ đó đề xuất các giải pháp để báo chí thực hiện tốt hơn nhiệm vụ chính trị quan trọng này.

Bài 1: Cầu nối giữa Đảng và nhân dân

Từ khi thành lập Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng do Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đứng đầu năm 2013 và nhất là từ sau Đại hội Đảng lần thứ XII đến nay, công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí đã được triển khai trên một cấp độ mới, ráo riết hơn, quyết liệt hơn và đã đạt được những kết quả tích cực.

Báo chí là lực lượng luôn trên tuyến đầu, là vũ khí sắc bén, vào cuộc mạnh mẽ và cho thấy hiệu quả to lớn, là lực lượng tiếp sức cho cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng trong Đảng, toàn dân. Nhiều vụ việc tham nhũng, tiêu cực do báo chí phát hiện đã được xem xét, điều tra, xét xử nghiêm minh.

Vũ khí sắc bén của Đảng, Nhà nước

Thực tiễn những năm qua, nhất là thời kì đổi mới cho thấy báo chí đã luôn là địa chỉ cung cấp thông tin ban đầu cho các cơ quan chức năng, điều tra phanh phui nhiều vụ việc tham nhũng, tiêu cực. Báo chí luôn đi đầu trong cuộc đấu tranh chống tiêu cực, tham nhũng, lãng phí trong việc phát hiện, giám sát, đưa ra ánh sáng hàng nghìn vụ án liên quan đến tham nhũng, tiêu cực. Hàng loạt vụ án tham nhũng điển hình được báo chí phát hiện và bám sát để đưa tin kịp thời. Thông qua việc phát hiện, đấu tranh phòng, chống tham nhũng với các vụ việc được đưa ra xét xử, báo chí tạo được lòng tin của nhân dân vào quyết tâm của Đảng, Nhà nước ta trong công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, làm trong sạch bộ máy nhà nước, làm lành mạnh hóa đời sống xã hội. Đây là kết quả có ý nghĩa vô lớn đối với sự nghiệp xây dựng, chỉnh đốn Đảng, với sự nghiệp xây dựng, phát triển kinh tế của đất nước.

Thực hiện chức năng, nhiệm vụ của cơ quan thông tấn nhà nước, Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN) luôn quan tâm đến việc thông tin tuyên truyền về công tác đấu tranh phòng chống tham nhũng với chất lượng thông tin, tuyên truyền ngày càng được nâng cao. Hình thức tuyên truyền có nhiều cải tiến, đổi mới, tăng tính hấp dẫn và khả năng tương tác cao với độc giả.

Cùng với thông tin về phòng, chống tham nhũng trong nước, với lợi thế có mạng lưới phóng viên thường trú rộng khắp TTXVN còn tập trung thông tin về kinh nghiệm, bài học của các nước trong lĩnh vực phòng, chống tham nhũng, cải cách tư pháp; sự ủng hộ của quốc tế đối với Việt Nam trong công cuộc đấu tranh, phòng, chống tham nhũng... Trên các sản phẩm của TTXVN luôn duy trì, bảo đảm các nội dung thông tin về kết quả thanh, kiểm tra, xử lý cán bộ, đảng viên vi phạm; khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử các vụ án tham nhũng, kinh tế; công tác thu hồi tài sản. Thông tin, tuyên truyền về lĩnh vực phòng, chống tham nhũng được các đơn vị của TTXVN thực hiện bằng nhiều loại hình (tin văn bản,ảnh, truyền hình, đồ họa) qua các chuyên mục: "Đại hội Đảng khóa XIII", "Nội chính", "Văn bản, chính sách mới", "Xây dựng Đảng- Đoàn thể", "Pháp luật", "An ninh trật tự", "Theo dòng sự kiện". Chuyên mục "Người tốt, việc tốt", bên cạnh giới thiệu các tấm gương tiêu biểu trong các lĩnh vực, các đơn vị thông tin chú ý phản ánh những điển hình trong công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực...

Từ tháng 6/2016 đến 30/5/2021, các đơn vị thông tin nguồn củaTTXVN đã sản xuất, đăng phát trên 20.000 tin, bài, hơn 5.000 ảnh, gần 800 tin, phóng sự truyền hình, đồ họa về lĩnh vực nội chính và phòng, chống tham nhũng. Các đơn vị thông tin đối ngoại của TTXVN đã khai thác, biên tập, dịch sang 5 thứ tiếng: Anh, Pháp, Trung, Tây Ban Nha, Nga với hơn 8.000 tin, bài. Truyền hình Thông tấn thực hiện 800 tin, phóng sự, chuyên mục về lĩnh vực nội chính và phòng, chống tham nhũng.

Các tin bài tuyên truyền về phòng, chống tham nhũng trên Báo Nhân Dân luôn được ưu tiên cập nhật trên trang 1 và trang 8. Trong đó, trên trang 8 hàng ngày thường xuyên có những bài viết đề cập chủ đề phòng, chống tham nhũng tại các địa phương, đơn vị, bộ, ngành; trên trang 4 - Chuyên trang Nhà nước và pháp luật vào thứ Sáu hàng tuần thường xuyên đăng bài của các chuyên gia, phóng viên phản ánh khá cụ thể xung quanh việc sửa đổi Luật Phòng, chống tham nhũng. 

Chánh án Tòa án Nhân dân Tối cao Nguyễn Hòa Bình và Chủ tịch UBTƯ MTTQ Việt Nam Đỗ Văn Chiến trao giải cho nhóm tác giả đoạt giải A Giải báo chí toàn quốc “Báo chí với công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực” lần thứ ba, năm 2020 - 2021. Ảnh: Minh Đức/TTXVN

Hàng nghìn tin, hình ảnh, phóng sự tuyên truyền trên các bản tin và trên hệ thống các chuyên mục, được phát sóng trên khung "giờ vàng" của Đài Truyền hình Việt Nam (VTV), điển hình là các chương trình: "Đảng trong cuộc sống hôm nay", "Quốc hội cử tri", "Vấn đề hôm nay", "Sự kiện bình luận"…; nhất là loạt chuyên đề, phóng sự như: "Nhận diện suy thoái", "Hoàn thiện thể chế về phòng, chống tham nhũng","Kiểm soát quyền lực"...

Trong giai đoạn 2005-2021, Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV) đã thực hiện gần 2.000 chương trình chuyên đề, gần 3.000 bài viết bình luận - phóng sự điều tra, hơn 5.000 tin, bài về công tác nội chính và phòng, chống tham nhũng. Trên tất cả các kênh thời sự VOV1, VOV2, VOVTV, VTC1, VOV.VN, VTC News… nhiều chuyên đề với thời lượng từ 10-45 phút trong các khung "giờ vàng" đã được đăng phát để bàn luận, phân tích về thực trạng tham nhũng, các giải pháp phòng, chống tham nhũng hiệu qủa, những bất cập trong công tác phòng, chống tham nhũng...

Bên cạnh đó, các cơ quan báo chí khác cũng tích cực tham gia vào công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng với các loạt bài phóng sự, phóng sự điều tra phanh phui các sai phạm, vạch trần những tiêu cực trong xã hội. Công tác thông tin, tuyên truyền đã, đang tạo sự chuyển biến tích cực về nhận thức, hành động của các cấp ủy, tổ chức Đảng, chính quyền, cán bộ, đảng viên đối với công tác phòng, chống tham nhũng; củng cố lòng tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước, góp phần xây dựng, chỉnh đốn Đảng, đẩy lùi suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức lối sống, "tự diễn biến", "tự chuyển hóa".

Đồng thời, báo chí đã góp phần tích cực trong việc đề cao vai trò, trách nhiệm, sức chiến đấu của các cấp ủy, tổ chức đảng, tính tiên phong, gương mẫu của đảng viên và người đứng đầu trong phòng, chống tham nhũng. Thông qua báo chí, hàng nghìn tấm gương quần chúng nhân dân, đảng viên đi đầu trong phòng, chống tham nhũng đã được phát hiện, nêu gương, được Đảng, Nhà nước khen thưởng.

Tấn công trực diện vào mặt tiêu cực, xấu, độc

Thời gian qua, Nhà nước ta đã thể hiện sự vinh danh với báo chí trong phòng, chống tham nhũng, tiêu cực qua các giải báo chí, trong đó có thể kể đến Giải báo chí toàn quốc "Báo chí với công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí" (nay là Giải báo chí toàn quốc phòng, chống tham nhũng, tiêu cực). Sau ba lần tổ chức, Giải đã thu hút sự tham gia của báo chí với hàng nghìn tác phẩm, trong đó nhiều tác phẩm có tính phát hiện, tính chiến đấu cao, đi sâu bản chất sự việc, kiến giải, phân tích, đề xuất biện pháp cần xử lý, trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân liên quan, thể hiện được phẩm chất dấn thân của nhà báo, bản lĩnh cũng như trình độ tác nghiệp.

Kể về quá trình tác nghiệp loạt bài "Cấp ủy ở đâu khi để xảy ra các đại án tham nhũng kinh tế" (giải A Giải báo chí toàn quốc phòng, chống tham nhũng, tiêu cực lần thứ 3), nhà báo Lại Thị Hoa, Đài tiếng nói Việt Nam (VOV) - đại diện nhóm tác giả cho biết: Từ những sai phạm trong đầu tư, quản lý kinh tế tại các tập đoàn, doanh nghiệp nhà nước thời gian qua như: Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam, Tập đoàn Hóa chất Việt Nam, Tập đoàn Công nghiệp Cao su Việt Nam... đã làm thiệt hại, thất thoát của nhà nước hàng chục nghìn tỷ đồng, nhóm đã thực hiện chủ đề trên.

Theo nhà báo Lại Thị Hoa, từ tìm hiểu thực tế nhóm tác giả đã nhận thấy những sai phạm tại một số tập đoàn, doanh nghiệp nhà nước thời gian qua có trách nhiệm lớn của tổ chức Đảng trong các tập đoàn, doanh nghiệp nhà nước khi chưa hoàn thành sứ mệnh được giao. Ở những cơ quan, đơn vị này, vai trò Đảng lãnh đạo toàn diện đã không được chấp hành, thực hiện một cách nghiêm túc, đầy đủ, dẫn đến hoạt động của tổ chức đảng mờ nhạt, yếu kém, thậm chí tê liệt, mất sức chiến đấu.

Loạt bài đặt ra giải pháp nâng cao vai trò của tổ chức đảng tại khu vực này, cần đặc biệt chú trọng công tác cán bộ, lựa chọn nhân sự, nhất là người đứng đầu. Bởi, đường lối có tốt, quyết sách có hay mà không chọn đúng người thì kết quả không bao giờ được như mong đợi. Cùng với kiện toàn công tác cán bộ là cụ thể hóa cơ chế kiểm soát quyền lực,phòng chống tham nhũng, lãng phí. Công tác kiểm tra, giám sát trong các tập đoàn, doanh nghiệp nhà nước phải thật sự thực chất, cụ thể, tránh tình trạng "trống dong cờ mở". Cùng với đó là thiết lập các hệ thống quản trị, kiểm soát nội bộ, giúp việc phòng ngừa, phát hiện, xử lý hiệu quả các rủi ro, vi phạm pháp luật, lợi dụng kẻ hở cũng như quyền hạn để tiêu cực, tham nhũng.

Kể từ ngày 26/3/2021, Báo Đại Đoàn Kết đăng loạt bài "Vén bức màn bí ẩn Câu lạc bộ Tình Người mang màu sắc 'ma mị' giữa Thủ đô" (giải B Giải báo chí toàn quốc phòng, chống tham nhũng, tiêu cực lần thứ 3; giải A Giải báo chí quốc gia lần thứ XVI, năm 2021), báo đã nhận được nhiều ý kiến của bạn đọc trong cả nước hoan nghênh, ủng hộ, bày tỏ bức xúc trước những hoạt động của câu lạc bộ này. Các cơ quan chức năng từ Trung ương tới địa phương, đại biểu Quốc hội, chuyên gia, luật sư và nhiều cơ quan truyền thông cũng đã vào cuộc.

Nhà báo Nguyễn Công Khanh - đại diện nhóm tác giả cho biết, thực hiện chỉ đạo của Ban Biên tập Báo Đại Đoàn Kết, đầu năm 2021, nhóm phóng viên đã bắt đầu quá trình điều tra những góc khuất của câu lạc bộ Tình Người (thuộc Công ty TNHH Phát triển trí tuệ cộng đồng có địa chỉ tại quận Cầu Giấy, thành phố Hà Nội). Sau nhiều ngày thâm nhập, điều tra, thu thập tư liệu, tham vấn ý kiến của các chuyên gia luật pháp, nhóm phóng viên đã thu thập được nguồn tư liệu khổng lồ để vẽ lên những hoạt động khoác áo từ thiện của câu lạc bộ. Xác định đây là đề tài khó bởi câu lạc bộ Tình Người được tổ chức chặt chẽ và có nhiều hoạt động tinh vi nhằm che mắt thành viên, dư luận, cơ quan chức năng nên nhóm phóng viên đã có quá trình thâm nhập, thu thập tư liệu công phu, kín kẽ. Với tình yêu nghề, sự đam mê, quyết tâm đi tới cùng sự thật, nhóm phóng viên đã vượt qua nhiều áp lực để có những tác phẩm báo chí công phá vào "thành trì câu lạc bộ Tình Người".

Sau loạt bài, tháng 4/2021, câu lạc bộ Tình Người ra thông báo ngưng hoạt động, rời trụ sở chính và đóng hotline. Tháng 7/2021, cây lạc bộ chính thức giải tán. Qua loạt bài, Báo Đại Đoàn Kết đã dẫn dắt luồng thông tin chính thống tấn công trực diện vào cái xấu, cái độc, tệ nạn, tiêu cực, tạo nên hiệu ứng truyền thông mạnh mẽ.

Chia sẻ những khó khăn, vất vả, thậm chí hiểm nguy của các phóng viên, nhà báo, Phó Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam Phùng Khánh Tài khẳng định: Để có những bài báo chất lượng, trong quá trình tác nghiệp, các phóng viên, tòa soạn phải đối mặt với những áp lực, khó khăn đến từ nhiều phía, với nhiều mức độ khác nhau. Vì vậy, những phóng viên điều tra chống tham nhũng, lãng phí rất cần và luôn cần có sự động viên, chia sẻ, hậu thuẫn của người thân, đồng nghiệp, cấp trên, cơ quan bảo vệ pháp luật và hơn hết là sự ủng hộ, bảo vệ của công luận, nhân dân. Với quyết tâm của Mặt trận trong công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam, Hội Nhà báo Việt Nam sẽ luôn đồng hành với các cơ quan thông tấn báo chí và những người làm báo, cổ vũ, động viên, không để các nhà báo phải "chùn bước" trước gian khó.

Đồng chí Nguyễn Trọng Nghĩa, Trưởng ban Tuyên giáo Trung ương và Bộ trưởng, Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc Hầu A Lềnh trao giải B cho 10 tác giả, nhóm tác giả tại lễ trao Giải báo chí toàn quốc phòng, chống tham nhũng, tiêu cực lần thứ ba. Ảnh: Minh Đức/TTXVN

Bài 2: Tự bảo vệ mình trước cám dỗ và hiểm nguy

Trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, các phóng viên, nhà báo cũng phải đối diện với nhiều thách thức, thậm chí là bị đe dọa tới tính mạng. Vượt qua nhiều trở ngại, khó khăn, các phóng viên vẫn không nản lòng. Họ sẵn sàng nỗ lực, dũng cảm, khách quan, kiên định ngòi bút để nhận diện, phản ánh những biểu hiện tham nhũng, tiêu cực, suy thoái với quyết tâm nhằm ngăn chặn, đẩy lùi tham nhũng, tiêu cực.

Tìm lối ra cho vấn đề bằng cái tâm của người cầm bút

Với gần 30 năm kinh nghiệm làm việc tại các báo: Thanh Niên, Lao động, An ninh thế giới, Công an nhân dân... nhà báo Đỗ Doãn Hoàng (Báo điện tử Dân Việt) đã có một "bộ sưu tập" đáng kể các loạt bài phóng sự điều tra, phanh phui ra các vụ việc tham nhũng, tiêu cực.

Nhà báo Đỗ Doãn Hoàng cho biết: Giai đoạn đầu khi đi làm báo, anh chưa có bản lĩnh để làm điều tra. Khi đó, tòa soạn nhận được rất nhiều đơn thư khiếu nại, vì vậy, anh cảm thấy tác phẩm của mình cần phải có tác động xã hội nhiều hơn. Khó khăn đầu tiên khi thực hiện điều tra, đó là thuyết phục được các tòa soạn. Rồi bằng cách làm minh bạch, ham học hỏi, thận trọng, không tư túi của ai, anh đã khiến các tòa soạn hiểu được mục tiêu chính đó là làm vì công lý. Sau khi có được niềm tin từ các tòa soạn, cái khó lại thuộc về các sự việc. Muốn hiểu, muốn tìm lối ra cho sự việc thì phải am hiểu nó. Nhà báo Đỗ Doãn Hoàng và các đồng nghiệp đã lần theo từng hồ sơ, nói chuyện với từng nhân vật. Đối với những người không muốn bộc lộ với nhà báo, các anh tìm cơ hội, cũng như hóa trang để tìm ra được "góc khuất" trong câu chuyện của họ.

"Ở nhiều vụ việc, khi đơn thư khiếu nại đã đến tất cả các cấp, từ làng xã, cơ sở ra đến Trung ương và đã được cơ quan chức năng xử lý vụ việc, cái khó nhất chính là phân tích hồ sơ, phân tích vụ việc, phân tích tâm trạng của từng nhân vật, bí mật có được những tài liệu độc quyền và trên nữa là cần có linh cảm nghề nghiệp để biết ai đúng, ai sai. Điều này có nghĩa là ngoài luận lập lý, lập luận, còn sử dụng đến các linh giác của mình. Hay có những câu chuyện mà nhân vật đi kêu cứu đến 15-20 năm nhưng họ cũng không biết bản chất câu chuyện mình bị oan do nguyên nhân gì. Bằng sự tìm hiểu của mình, chúng tôi biết được đây là một sự lợi dụng chính sách để trả thù cá nhân. Chúng tôi vẫn thường ôm lấy nhau, thường vui mừng đến tột độ khi sau một thời gian dài điều tra một vụ việc thì tìm ra được 'chìa khóa' của vấn đề" - nhà báo Đỗ Doãn Hoàng kể.

Với loạt bài độc quyền "Phía sau vụ thảm sát rừng nghiến cổ thụ khủng nhất Việt Nam" (giải A Giải báo chí toàn quốc phòng, chống tham nhũng, tiêu cực lần thứ 3), nhà báo Đỗ Doãn Hoàng và các đồng nghiệp ở báo Dân Việt đã khiến tất cả các đối tượng vi phạm đi tù với mức án 64 năm. Hay loạt bài "Kinh hoàng những chiêu trò tàn sát thú rừng" (giải Nhất Giải báo chí điều tra về bảo vệ động vật hoang dã năm 2021; giải A Giải báo chí quốc gia lần thứ XVI, năm 2021) của anh đã đem đến hơn 20 năm tù cho các đối tượng. Điều này khiến nhiều đối tượng hậm hực, thậm chí thù oán đối với anh.

"Khó khăn tiếp theo của tôi chính là việc tự bảo vệ mình. Khi tham gia điều tra, chúng tôi phải hết sức thận trọng, phải từ bỏ nhiều đam mê, không dám đi buổi tối, không dám đến công viên một mình. Đi đến tỉnh nào, cán bộ địa phương cũng rất ngại tiếp xúc cùng chúng tôi. Anh em bạn bè chơi lâu năm với nhau cũng ngại tiếp xúc, ngại mời về nhà chơi, bởi nếu cơ quan cấp trên nhìn thấy mà sau này chúng tôi đi làm điều tra, tố cáo sai phạm, tiêu cực ở đó, bạn tôi sẽ bị nghi ngờ là “tay trong”. Có những người rất quý mình, muốn gặp nhau, chúng tôi phải đặt một phòng riêng trong nhà hàng, bật điều hòa, khóa chặt cửa rồi mới nói chuyện. Vì những chuyện như vậy, tôi mất rất nhiều người bạn nhưng chúng tôi chấp nhận. Chấp nhận bởi chúng tôi đều có chung suy nghĩ: những tác phẩm của mình có ích cho cộng đồng, nó tấn công vào tội phạm, tấn công vào những tiêu cực, tấn công vào những bất cập cho cuộc sống, để mong một cuộc sống tốt đẹp hơn. Tuổi trẻ không dài, nếu cống hiến được thì hãy cống hiến, để sau này không phải hối tiếc.

Nếu chúng tôi có năng lực để giải quyết các 'mớ bùng nhùng' trong các vụ việc mà xã hội đang đau đầu, các nhân vật đang rên xiết, câu chuyện về chính sách đang đầy lỗ hổng, chúng tôi sẽ xông vào đó, bằng cái tâm, sự khiêm tốn và cầu thị của mình để kiến nghị lối ra cho vấn đề" - nhà báo Đỗ Doãn Hoàng bộc bạch.

Theo nhà báo Đỗ Doãn Hoàng, người làm điều tra phải trang bị một lượng kiến thức lớn so với các lĩnh vực khác, bởi làm báo điều tra bao giờ cũng phải sâu hơn, kỹ hơn, đấu trí, đấu lý hơn, cảm xúc mạnh hơn, biết yêu tha thiết để căm thù mãnh liệt. Muốn tìm ra chân lý bằng được, bảo vệ cái đúng bằng được, tấn công tội phạm bằng được, rõ ràng người viết phải có cảm xúc rất mạnh, phải điều tra rất sâu, tìm hiểu rất kỹ. Có những phóng sự được gọi là 'đại bác' trong làng báo. Điều này có nghĩa là thay vì dùng 'súng lục' bạn phải dùng một khẩu 'đại bác' để tạo ra hiệu ứng, tác động mạnh đến tâm trí, cảm xúc của người đọc, có sức lay động bằng những tư liệu sốc khiến các cơ quan chức năng vào cuộc. Muốn làm được như vậy, bạn phải rất nghiêm túc, chuẩn chỉ trong lời ăn tiếng nói, am hiểu luật pháp…

Tận tâm đấu tranh vì lẽ phải, công bằng

Thực hiện công việc điều tra tội phạm, các lực lượng vũ trang sẽ có các công văn, giấy tờ, được cấp súng, cũng như có các đồng đội, lực lượng cơ quan chức năng hỗ trợ, thế nhưng đối với những nhà báo điều tra, tất cả chỉ có thẻ nhà báo, giấy giới thiệu của cơ quan và có nhiều khi chỉ "đơn thân độc mã". Luật Báo chí (sửa đổi) năm 2016 quy định rõ là báo chí được pháp luật bảo hộ, cũng như nghiêm cấm các hành vi đe dọa, uy hiếp tính mạng, xúc phạm danh dự, nhân phẩm của nhà báo, phóng viên; phá hủy, thu giữ phương tiện, tài liệu, cản trở nhà báo, phóng viên hoạt động nghề nghiệp đúng pháp luật. Thế nhưng thực tế lại không đúng như vậy.

Chúng tôi phải ấn giấu thân mình khi tìm hiểu các biểu hiện, hành động tham nhũng, tiêu cực,…Tất nhiên chúng tôi cũng không đi quá giới hạn, bởi chúng tôi có đạo đức nghề nghiệp của mình. Chúng tôi không mua hàng cấm, không mua ma túy, vũ khí, cũng không kích thích đối tượng làm việc xấu. Điều tra mại dâm không có nghĩa là chúng tôi trở thành khách chơi. Chúng tôi phải hóa trang để đối tượng tạm hiểu rằng chúng tôi không phải là kẻ thù, không phải là người tấn công vào các lợi ích, an nguy chính trị, sự tự do của chúng trước các nhà tù, trước luật pháp, trước vành móng ngựa. Đó là cách chúng tôi tự bảo vệ mình khi đi làm điều tra. Còn khi đăng báo, nhiều khi chúng tôi không sử dụng tên thật. Khi lật mặt nạ của các đối tượng với các cơ quan điều tra, cơ quan chức năng, chúng tôi cũng phải lánh mình đi chỗ khác. Nhiều lần chúng tôi xuất hiện để cố gắng ghi hình thì chúng có thể ném đá, đuổi đánh, nguyền rủa, thậm chí đe dọa trả thù rất dã man. Chúng tôi luôn cố gắng giữ khoảng cách an toàn, nghĩ cách không để phải đối mặt với các đối tượng khi chúng bị cơ quan chức năng 'sờ' đến. Đó là những cách chúng tôi cố gắng để giữ an toàn cho bản thân chứ không dám nói trước điều gì cả" - nhà báo Đỗ Doãn Hoàng chia sẻ về cách tự bảo vệ mình trước những nguy hiểm khi thực hiện điều tra.

Cùng chung ý kiến với nhà báo Đỗ Doãn Hoàng, nhiều ý kiến cho rằng khi điều tra, phanh phui các vụ việc tham nhũng, tiêu cực, bên cạnh kinh nghiệm, còn cần bản lĩnh của mỗi nhà báo trong việc đấu tranh với từng hành vi cản trở trong khuôn khổ pháp luật cũng như giữ vững đạo đức nghề nghiệp.

Theo nhà báo Hoàng Lâm, Tổng thư ký tòa soạn báo Lao động, để tự bảo vệ mình trước những hiểm nguy hoặc cám dỗ xung quanh, bản thân các nhà báo, nhất là nhà báo điều tra phải am tường các quy định của cơ quan, của pháp luật để thực hiện tác nghiệp theo đúng các quy tắc và quy định của pháp luật hiện hành. Mỗi nhà báo cần coi trọng sứ mệnh nghề nghiệp cao quý, trui rèn tố chất và nội lực, bản sắc riêng của mình, cố gắng xây dựng hình ảnh của một nhà báo chân chính, có tâm và có tầm, biết vận dụng ảnh hưởng từ vị thế của mình để phục vụ đúng tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí, phục vụ nhu cầu chính đáng của người dân về quyền được cung cấp thông tin đầy đủ và chính xác, tận tâm đấu tranh vì lẽ phải, sự công bằng bằng của chính nhà báo.

Khi phát hiện có cá nhân, tổ chức có hành vi cản trở, xâm hại quyền hành nghề hợp pháp của nhà báo, lãnh đạo cơ quan báo chí cần có biện pháp can thiệp kịp thời, theo dõi và xử lý vụ việc theo đúng quy định của Luật Báo chí. Nếu vụ việc phức tạp, có biểu hiện bị cản trở, bao che, cần báo cáo, phối hợp Hội Nhà báo Việt Nam, Hội Nhà báo địa phương để kịp thời can thiệp, xử lý theo quy định của pháp luật.

Tiến sỹ, Luật sư Đặng Văn Cường, Trưởng phòng Luật sư Chính pháp, Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội cho biết: Thực tế cho thấy nhiều vụ việc tham nhũng, tiêu cực đối tượng thường có 2 cách thức, một là dụ dỗ, lôi kéo nhà báo bằng những lợi ích vật chất, phi vật chất hoặc hai là cản trở, hành hung báo chí để bảo vệ cho lợi ích của mình, bưng bít thông tin tránh việc báo chí đưa ra ánh sáng những sai phạm của đối tượng, không để báo chí viết, phản ánh, đăng phát.

Với trường hợp một, nhà báo phải là người có tâm, có tầm, có đạo đức nghề nghiệp để vượt qua những cám dỗ đó. Còn đối với trường hợp hai, để bảo vệ sức khỏe, tính mạng, an toàn cho bản thân khi tác nghiệp, cơ quan báo chí và nhà báo phải có những kế hoạch, kỹ năng nhất định. Với cơ quan báo chí, khi giao phóng viên tham gia thu thập thông tin vụ việc cụ thể, tùy theo tính chất vụ việc, loại đối tượng điều tra, điều kiện, môi trường tác nghiệp, vấn đề tìm hiểu… để xây dựng kế hoạch cụ thể điều tra, viết bài và lên phương án bảo vệ, hỗ trợ. Còn bản thân nhà báo phải trang bị các kỹ năng cần thiết để ứng phó khi phát sinh tình huống nguy hiểm, biết cách ứng xử linh hoạt, nhanh nhạy, mềm dẻo, khéo léo, lựa tình huống để bảo vệ bản thân và vật chứng, chứng cứ thu thập được; có sự phối hợp tốt với tòa soạn, trong nhiều trường hợp là các lực lượng chức năng, cơ quan có thẩm quyền. Bên cạnh đó nhà báo cần phải trang bị cho mình các kiến thức xã hội, kiến thức pháp luật cần thiết trong quá trình hành nghề - Luật sư Đặng Văn Cường nêu ý kiến.

Bảo đảm an toàn cho báo chí hành nghề

 Thực tiễn cho thấy nhiều vụ việc tham nhũng tiêu cực được đưa ra ánh sáng là do báo chí phát hiện, đưa tin, sau đó các cơ quan điều tra mới vào cuộc. Điều này cho thấy vai trò của báo chí quan trọng trong việc phát hiện, phanh phui các vụ việc tham nhũng, tiêu cực. Tuy nhiên, nhiều nhà báo đã và đang phải đối diện với những rủi ro trong hoạt động hành nghề đúng pháp luật. Do đó, vấn đề bảo vệ quyền hành nghề hợp pháp của nhà báo luôn là vấn đề cần được quan tâm.

Tạo "lá chắn" bảo vệ cho các nhà báo điều tra

Hiện nay, thể loại Điều tra được nhiều cơ quan báo chí coi là "nắm đấm thép", góp phần nâng cao uy lực, uy tín cho tòa soạn, một thể tài không thể thiếu trong mỗi tờ báo. Vì vậy, mỗi tòa soạn báo cũng đã đưa ra những quy định riêng để các phóng viên khi được giao nhiệm vụ có thể tự bảo vệ mình, được cơ quan bảo vệ và pháp luật bảo vệ.

Điển hình như tại báo Thanh Niên, thể loại Điều tra luôn được chú trọng, đầu tư. Các đề tài điều tra của báo thể hiện trên hầu hết lĩnh vực, trong đó đặc biệt là trong phòng chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí. Hầu như hằng tuần, hàng tháng Thanh Niên đều có những bài, loạt bài điều tra chuyển tải tới bạn đọc qua các kênh nhật báo Thanh Niên, thanhnien.vn.

Ông Nguyễn Ngọc Toàn,  Ủy viên Ban chấp hành Hội Nhà báo Việt Nam, Tổng biên tập báo Thanh Niên khẳng định: Hầu hết các tuyến bài điều tra, ngay sau khi đăng tải, chính quyền địa phương, cơ quan chức năng đều cử cán bộ đến tòa soạn báo Thanh Niên đề nghị phối hợp, cung tài liệu, chứng cứ phóng viên thu thập để làm cơ sở điều tra xử lý đối tượng sai phạm, phạm tội…; đồng thời có công văn chỉ đạo đơn vị quản lý trực tiếp khẩn trương vào cuộc điều tra xử lý nghiêm cá nhân, tập thể, chấn chỉnh, khắc phục hậu quả, đem lại niềm tin yêu cho người dân.

Quy trình thực hiện bài điều tra được báo tổ chức, thực hiện rất chặt chẽ, từ báo cáo đề tài, xây dựng đề cương, phân tích tình huống đến thẩm định chứng cứ…, nhằm đảm bảo chứng cứ thu thập được một cách khách quan nhất, lột tả được bản chất của vấn đề. Đặc biệt, khi quyết định thực hiện một đề tài điều tra, quan điểm nhất quán của Ban biên tập báo Thanh Niên là phải đảm bảo an toàn tuyệt đối cho phóng viên. Với những đề tài sau khi phân tích, đánh giá cho thấy tính an toàn chưa được đảm bảo, báo sẽ có những phương pháp xử lý phù hợp để cơ quan chức năng nắm bắt và xác minh, xử lý.

Bên cạnh hỗ trợ để phóng viên trang bị các thiết bị cần thiết (máy chụp hình, camera…) phục vụ tác nghiệp, Báo cũng thường xuyên tổ chức tập huấn các qui định pháp luật, kinh nghiệm, kỹ năng tác nghiệp điều tra cho các phóng viên thông qua hoạt động nghiệp vụ của Liên chi hội Nhà báo báo Thanh Niên. Khi phóng viên triển khai đề tài điều tra, tiến độ luôn được cập nhật và báo cáo cấp có thẩm quyền, trong trường hợp cần thiết Báo chủ động liên lạc với cơ quan chức năng, công an, Hội Nhà báo Việt Nam hỗ trợ đảm bảo an toàn cho phóng viên, ký kết với luật sư bảo vệ phóng viên nếu phát sinh vấn đề pháp lý… - Tổng biên tập Nguyễn Ngọc Toàn cho biết.

Cũng là một trong những tờ báo tích cực trong đấu tranh, phòng, chống tham nhũng tiêu cực, Báo Lao động đã ban hành Quy chế tác nghiệp đối với thể loại bài điều tra và yêu cầu phóng viên, biên tập viên thực hiện nhằm đẩy mạnh mảng nội dung Điều tra và duy trì chất lượng các bài viết. Nhà báo Hoàng Lâm, Tổng thư ký tòa soạn báo Lao động thông tin: Để bảo vệ các phóng viên khi tham gia phanh phui các vụ việc, Ban biên tập báo đã đưa ra các quy định cụ thể như: không gài bẫy, gợi ý cho đối tượng bị điều tra thực hiện hành vi vi phạm pháp luật. Không tác động vào sự vật, hiện tượng khiến nó thay đổi bản chất; không thúc đẩy sự kiện diễn ra hoặc khiến nó diễn ra sớm hơn bình thường. Phóng viên không được thực hiện hành vi có khả năng gây nguy hiểm đến sức khỏe, tính mạng, danh dự hoặc tình trạng pháp lý của bản thân và của tờ báo. Tòa soạn, cụ thể là người phụ trách chỉ đạo đề tài phải đảm bảo giám sát được hoạt động của phóng viên, thông tin thông suốt trong mọi trường hợp.

Trong một số trường hợp, nên cử hai phóng viên trở lên thực hiện tuyến bài điều tra. Người phụ trách phải nắm chắc tiến độ, nội dung, diễn biến tác nghiệp của phóng viên trong quá trình thực hiện bài điều tra. Đối với các bài điều tra chống tiêu cực, nếu phóng viên vi phạm chế độ báo cáo tiến độ thường xuyên, hoặc có biểu hiện che giấu nội dung tác nghiệp sẽ đình chỉ việc thực hiện đề tài. Người phụ trách đề tài có phương án can thiệp lập tức và hiệu quả khi phóng viên gặp nguy hiểm; luôn đề phòng tình huống phóng viên bị gài bẫy ngược. Nếu phóng viên nhập vai, điều bắt buộc, tòa soạn phải biết rõ ngọn nguồn, phải có kế hoạch được lãnh đạo tòa soạn phê duyệt, có người hỗ trợ, trước khi hành vi ấy diễn ra.

Việc sử dụng cộng tác viên, thông tín viên phải dược sự đồng ý của lãnh đạp tòa soạn. Khi có văn bản phản hồi từ đối tượng bài điều tra, việc xử lý cũng phải đi theo quy trình xuôi như khi viết bài điều tra. Cơ quan chuyển hồ sơ, công văn, ý kiến phản hồi của đối tượng đến Ban, đơn vị thực hiện tin, bài điều tra đó. Lãnh đạo toàn soạn đề nghị phóng viên thực hiện đề tài cùng thảo luận, phân tích, phản biện lại phản ứng của đối tượng bài điều tra; bàn giải pháp xử lý, trình lãnh đạo Ban biên tập, xin ý kiến về giải pháp xử lý. Đối những vấn đề lớn, mang tính nghiêm trọng, thành lập tổ công tác, với sự tham gia của phóng viên viết bài, lãnh đạo toàn soạn, ban Thư ký tòa soạn, Ban cố vấn và lãnh đạo Ban biên tập để họp, bàn bạc thống nhất cách giải quyết.

Từ cách làm của báo Lao động, nhà báo Hoàng Lâm cho rằng: Cơ quan báo chí cũng cần xây dựng quy định tạo nguồn, thẩm định và bảo vệ nguồn tin. Đối với văn bản, tài liệu có đóng dấu "mật", "tối mật", "tuyệt mật", khi sử dụng, khai thác và bảo quản phải bảo đảm đúng quy định, trong đó đặc biệt lưu ý đến nguồn tin từ các cộng tác viên theo quy chế cộng tác viên của cơ quan báo chí nhằm bảo đảm các tiêu chuẩn bắt buộc về sự chính xác, khách quan và có các chứng cứ đi kèm như văn bản, hình ảnh, băng ghi âm và báo cáo với Ban Biên tập về việc sử dụng nguồn tin từ cộng tác viên đó. Về việc bảo vệ nguồn tin, cơ quan báo chí có quyền và nghĩa vụ không tiết lộ tên người cung cấp thông tin nếu có hại cho người đó, trừ trường hợp có yêu cầu của Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân hoặc Chánh án Tòa án nhân dân cấp tỉnh và tương đương trở lên cần thiết cho việc điều tra, xét xử tội phạm nghiêm trọng.

Bảo đảm quyền lợi hợp pháp của các nhà báo

Theo Tiến sỹ, Luật sư Đặng Văn Cường, Trưởng phòng Luật sư Chính pháp, Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội, trong những năm gần đây liên tục xảy ra các vụ việc các đối tượng côn đồ, mạnh động có hành vi đe dọa, thậm chí hành hung, tấn công lại đối với các nhà báo, phóng viên khi họ tác nghiệp, đưa tin phản ánh các vụ việc trong đời sống xã hội, khiến cho hoạt động nghề nghiệp của họ bị ảnh hưởng, thậm chí tính mạng sức khỏe cũng bị đe dọa. Xu hướng các vụ việc hiện nay ngày càng nghiêm trọng, bởi vậy ngoài việc mỗi nhà báo, phóng viên cần trang bị cho mình những kỹ năng, kinh nghiệm phòng bị, xử lý các tình huống nhất định, các cơ quan chức năng cũng cần xử lý nghiêm các hành vi vi phạm để đảm bảo quyền lợi hợp pháp của họ.

Luật sư Đặng Văn Cường phân tích: Dưới góc độ xã hội, báo chí là phương tiện thông tin thiết yếu đối với đời sống xã hội; là cơ quan ngôn luận của cơ quan Đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp; là diễn đàn của hân dân. Bởi vậy, cơ quan báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát các hoạt động của các cơ quan, tổ chức, cá nhân cũng như có vai trò rất quan trọng trong việc đưa tin, phản ánh các thông tin, sự kiện xã hội chính xác nhất đến công chúng, góp phần ổn định chính trị, phát triển mọi mặt đời sống xã hội.

Chính vì vai trò quan trọng như vậy, Luật Báo chí đã quy định về quyền của nhà báo là được hoạt động báo chí trên lãnh thổ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, hoạt động báo chí ở nước ngoài theo quy định của pháp luật và được pháp luật bảo hộ trong hoạt động nghề nghiệp; được khai thác, cung cấp và sử dụng thông tin trong hoạt động báo chí theo quy định của pháp luật; được đến các cơ quan, tổ chức để hoạt động nghiệp vụ báo chí,… theo quy định tại Điều 25 Luật báo chí. Đồng thời, các cơ quan, tổ chức, cá nhân phải có trách nhiệm phối hợp, tạo điều kiện để phóng viên, nhà báo tác nghiệp, đưa tin, phản ánh kịp thời.

Ngoài ra, Luật Báo chí nghiêm cấm các hành vi de dọa, uy hiếp tính mạng, xúc phạm danh dự, nhân phẩm của nhà báo, phóng viên; phá hủy, thu giữ phương tiện, tài liệu, cản trở nhà báo, phóng viên hoạt động nghề nghiệp đúng pháp luật. Do đó, bất kỳ một hành vi nào xâm phạm đến tinh thần, sức khỏe, tính mạng, tài sản của nhà báo, phóng viên khi tác nghiệp đều bị xử lý theo quy định pháp luật với các quy phạm tương ứng trong Bộ luật Hình sự như: Tội cố ý gây thương tích; Tội giết người; Tội đe dọa giết người; Tội bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật; Tội hủy hoại tài sản…

Trong trường hợp không đủ yếu tố cấu thành tội phạm, sẽ bị áp dụng các chế tài xử lý vi phạm hành chính theo quy định tại Nghị định số 159/2013/NĐ-CP ngày 12/11/2013 của Chính phủ quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động báo chí, xuất bản. Nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường theo quy định của Bộ luật dân sự 2015.

Còn trong trường hợp các có căn cứ xác định có hành vi xâm phạm trực tiếp đến quyền tự do báo chí, quyền tiếp cận thông tin của công dân, mà đây là quyền cơ bản của con người đã được Hiến pháp ghi nhận đối với mỗi công dân, thì có thể bị xem xét bị xử lý về Tội xâm phạm quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tiếp cận thông tin, quyền biểu tình của công dân theo Điều 167 Bộ luật hình sự hiện hành. Như vậy, tùy theo mức độ của hành vi cản trở, đe dọa, hành hung người làm báo, cơ quan thực thi pháp luật áp dụng chế tài xử lý theo Luật Báo chí, Bộ Luật Dân sự hay Bộ Luật hình sự.

Một trong những chức năng của báo chí là đấu tranh phòng, chống các hành vi vi phạm pháp luật và các hiện tượng tiêu cực trong xã hội. Với những thông tin phản ánh của cơ quan báo chí, cơ quan nhà nước có thể phát hiện, xử lý những vụ việc vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong xã hội. Báo chí là một nghề nghiệp đặc biệt, nhà báo khi tác nghiệp phải thường xuyên phải đối diện với những nguy hiểm từ những đối tượng có lợi ích bị đe dọa do các bài báo phản ánh của nhà báo, nhất là trong các vụ việc tham nhũng, tiêu cực.

Do đó cần phải có quy định nhằm bảo đảm cho nhà báo tác nghiệp được thuận lợi, an toàn. Việc bổ sung các quy định bảo vệ đối với phóng viên điều tra cần nghiên cứu kỹ, bởi thực tế những quy định trong Luật Báo chí cũng như các điều luật khác liên quan đến báo chí hiện hành cũng khá đầy đủ để bảo vệ nhà báo. Vấn đề ở đây là thực hiện việc đó như thế nào. Từ trước đến nay cũng rất ít trường hợp bị xử lý dẫn đến việc nhà báo không được bảo vệ đầy đủ theo tinh thần của Điều 15 Luật Báo chí. Cần phải tăng cường xử lý các vụ việc hành hung nhà báo để thể hiện tính răn đe của pháp luật và thực thi các quy định pháp luật bảo vệ nhà báo khi tác nghiệp hiệu quả hơn - Luật sư Đặng Văn Cường nói.

Tổng biên tập báo Thanh Niên Nguyễn Ngọc Toàn cũng chỉ rõ: Phải nhìn nhận không thể đòi hỏi một quy định riêng cho nhà báo điều tra. Song, với những quy định hiện hành, nếu cơ quan chức năng vào cuộc một cách quyết liệt khi nhà báo cần được bảo vệ, sự an toàn của nhà báo nói chung và nhà báo điều tra chắc chắn nâng cao hơn. Thực tế, nhiều trường hợp nhà báo bị cản trở, đe dọa, xúc phạm, tấn công, hành hung… nhưng cơ quan chức năng xác minh, điều tra kéo dài hoặc chủ yếu xử phạt hành chính, chưa đủ sức răn đe. Thêm vào đó, nhà báo điều tra khi bị tấn công bất ngờ tại hiện trường thì không có công cụ hỗ trợ để tự vệ, bảo đảm an toàn cho bản thân.

Ông Nguyễn Ngọc Toàn kiến nghị: với nhà báo điều tra hoặc nhà báo khi tác nghiệp tại những điểm "nóng" có sự phân công của cơ quan, đơn vị, có đầy đủ giấy tờ cần thiết như thẻ nhà báo, công lệnh, giấy giới thiệu thì cần xem hoạt động đó là "hoạt động thực thi công vụ", đồng thời có thể xem xét cho phép trang bị một số công cụ phù hợp nhằm bảo vệ bản thân trong các tình huống bất ngờ khi cơ quan chức năng chưa kịp can thiệp.

Phúc Hằng (TTXVN)